حق دفاع از خود یا دفاع مشروع در قانون چیست و چه شرایطی دارد؟

زمانی‌که افراد با خطری نسبت به مال، جان و ناموس خود و یا افرادی که دفاع از آن‌ها بر عهده‌شان است (دفاع مشروع از دیگری) مواجه می‌شوند، اقدام به دفاع از خود می‌کنند و این دفاع یک واکنش طبیعی است. گاهی ممکن است خطر و تجاوزی که افراد را تهدید می‌کند شدید باشد و در نتیجه، دفاع افراد از خود نیز شدید می‌شود تا اندازه‌ای که ممکن است یک عمل مجرمانه باشد. اما از آنجایی که هدف از انجام این عمل، دفاع از خود بوده است قانونگذار حق دفاع از خود را به رسمیت شناخته و دفاع مشروع را از اسباب موجه جرم دانسته است. نکته‌ای که در این زمینه وجود دارد این است که دفاع از خود برای آنکه دفاع مشروع محسوب شود، نیازمند شرایطی است که در این مقاله قصد داریم تا ضمن تعریف دفاع مشروع به بررسی شرایط دفاع مشروع در قانون بپردازیم.

حق دفاع از خود یا دفاع مشروع چیست؟

پیش از بیان هر مطلب دیگری در این مقاله، ابتدا لازم است تا به تعریف دفاع مشروع بپردازیم. دفاع مشروع یکی از عواملی است که سبب سلب مسئولیت کیفری می‎‌شود و یکی از علل موجه جرم است. علل موجه جرم، کیفیاتی هستند که اگر وجود داشته باشند، عملی که همیشه انجام آن جرم بوده است و در قانون جرم‌انگاری شده، جرم نبوده و مرتکب این عمل مجازات نمی‌شود. قانونگذار در ماده 156 قانون مجازات اسلامی دفاع مشروع را تعریف کرده است و مطابق این ماده قانونی، «هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری، در برابر هر گونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب‌الوقوع، با رعایت مراحل دفاع، مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می‌‌شود، در صورت اجتماع شرایط مجازات نمی‌‌شود».

مطابق با تعریف دفاع مشروع یا حق دفاع از خود در این ماده، متوجه این موضوع خواهیم شد که دفاع مشروع، ارتکاب عملی مجرمانه برای دفاع از خود در برابر تجاوز یا خطر دیگری است که برای پذیرش عمل مجرمانه تحت عنوان دفاع مشروع و رفع مسئولیت کیفری، وجود شرایطی لازم است.

در توضیح مبنای حقوقی دفاع مشروع باید اینگونه گفت که هر کسی که جرمی مرتکب می‌شود، دارای مسئولیت کیفری در قبال انجام این جرم خواهد بود، اما این مسئولیت کیفری همیشه عادلانه نبوده و گاهی اوقات اشخاص بدون داشتن قصد قبلی و سوء‌نیت اقدام به ارتکاب جرم می‌نمایند که در این شرایط، مجازات کردن این فرد همانند شخصی که دارای قصد و سوءنیت خاص و عام برای ارتکاب جرم است، منصفانه نخواهد بود. قانونگذار نیز این موضوع را در نظر داشته است و به همین دلیل، دفاع مشروع را در صورتی‌که احراز شود، از موانع مسئولیت کیفری دانسته است.

دریافت مشاوره حقوقی

علل موجه جرم به چه معناست؟

پیش از این گفته شد که دفاع مشروع یکی از علل موجه جرم است و به همین دلیل، مرتکب عمل مجرمانه اگر عملش دفاع مشروع باشد مجازات نمی‌شود. علل موجه جرم نوعی از عوامل مانع مسئولیت کیفری است. عواملی که مانع از مسئولیت کیفری می‌شود به دو دسته علل موجه جرم و علل رافع مسئولیت کیفری تقسیم می‌شود. علل موجه جرم آن دسته از عواملی است که ارتکاب جرم را توجیه می‌کند؛ به این معنا که عملی که مرتکب انجام می‌دهد جرم است، اما به دلیل شرایط وقوع جرم، ارتکاب جرم توجیه می‌شود. دفاع مشروع نیز از آنجایی که افراد حق دفاع از خود در برابر تجاوز و خطرات دیگران را دارند، در دسته علل موجه جرم جای می‌گیرد.

شرایط تحقق دفاع مشروع از خود

برای آن‌که پس از ارتکاب جرم، شخص مرتکب بتواند به دفاع مشروع برای توجیه عمل مجرمانه ارتکابی استناد نماید، باید شرایطی وجود داشته باشد و اگر این شرایط محقق نشود، در این صورت دادگاه توجیه دفاع مشروع را قبول نمی‌کند و مرتکب جرم را به مجازات مقرر محکوم می‌نماید. به همین دلیل، در این قسمت از مقاله قصد داریم تا به بررسی و بیان شرایط دفاع مشروع بپردازیم.

1. تجاوز یا خطری قریب‌الوقوع باید وجود داشته باشد

یکی از شرایط استناد به دفاع مشروع و حق دفاع از خود این است که خطر یا تجاوزی باید وجود داشته باشد و این خطر باید قریب‌الوقوع باشد. این موضوع به این معنا است که خطری باید مرتکب جرم را تهدید کند و این خطر نباید دور باشد، بلکه باید آن قدر نزدیک باشد که فرد مجبور شود برای دفاع از خود اقدام به انجام فعل مجرمانه‌‌ای نماید. برای مثال اگر کسی دیگری را تهدید کند که اگر اقدامی خاص را انجام ندهد او را می‌کشد، این موضوع یک خطر قریب‌الوقوع نیست و در نتیجه شخص اگر در مقابل این فرد اقدام مجرمانه‌ای انجام دهد، حق استناد به دفاع مشروع را ندارد.

موضوع بسیار مهمی که در ارتباط با دفاع مشروع باید در نظر داشته باشید این است که دفاع مشروع عملی است که از نظر قانون جرم است و مثلاً ممکن است سبب ورود آسیب جسمی به مهاجم می‌شود. نکته دیگری که در این زمینه باید به آن توجه داشته باشید این است که تمام این شرایط باید در کنار هم وجود داشته باشد تا رفتار ارتکابی، مصداق دفاع مشروع باشد.

2. دفاع باید مستند به دلایل عقلایی باشد

یکی دیگر از شرایط تحقق دفاع مشروع این است که دفاع باید مستند به قرائن معقول و خوف عقلایی باشد. این شرط از شرایط تحقق دفاع مشروع به این معنا است که باید میان خطری که شخص را تهدید می‌کند و رفتار ارتکابی برای دفع خطر، تناسب معقول و عقلایی وجود داشته باشد. برای مثال اگر شخصی اقدام به حمله با دست خالی به دیگری کرده است، آن دیگری نیز باید با دست خالی اقدام به دفع خطر نماید و اگر مدافع برای رفع حمله مهاجم، اقدام به استفاده از سلاح نماید و مرتکب جرم شود، در این صورت این موضوع دیگر مصداق دفاع مشروع نمی‌باشد، زیرا در این مورد میان خطری که شخص را تهدید می‌کند و رفتار ارتکابی برای دفع خطر، تناسب عقلایی وجود ندارد و رفتار ارتکابی شدیدتر از خطر تهدیدی است.

ما را در اینستاگرام دنبال کنید

3. رفتار ارتکابی باید برای رفع خطر ضرورت داشته باشد

علاوه بر موارد بالا یکی دیگر از شرایطی که برای تحقق دفاع مشروع ضرورت دارد این است که رفتار ارتکابی مدافع باید برای رفع خطر ضرورت داشته باشد و اگر شخص بتواند به طریق دیگری مانند جیغ زدن خطر تهدیدی را رفع نماید، در این صورت دیگر نمی‌توان برای توجیه جرم ارتکابی به دفاع مشروع استناد نمود. برای مثال تصور کنید فردی قصد سرقت خودروی دیگری را دارد. در این شرایط اگر مالک اتومبیل بتواند با فریاد زدن و خبر کردن دیگران از این سرقت جلوگیری نماید، اما به جای این کار اقدام به حمله و مجروح نمودن سارق کند، این موضوع دیگر مصداق دفاع مشروع نیست و مدافع حق دفاع از خود به این صورت را ندارد و برای مجروح کردن دیگری و ضرب و جرح به مجازات مقتضی محکوم خواهد شد.

4. خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد

این بند از شرایط تحقق دفاع مشروع به این موضوع اشاره دارد که خود مدافع نباید در ایجاد خطر نقشی داشته باشد و اگر پیش از این از خطر و یا تجاور آگاه بوده باشد، دیگر حق استناد به دفاع مشروع را ندارد. به‌عبارت دیگر، این شرط به این معنا است که مدافع نباید مهاجم را تحریک به ایجاد خطر نموده باشد. برای مثال اگر شخص مدعی دفاع مشروع به دیگری تجاوز کرده باشد و فردی که در خطر تجاوز است اقدام به جرح متجاوز نماید و در این شرایط شخصی که قصد تجاوز داشته است دیگری را بکشد، در این صورت دیگر شخصی که قصد تجاوز داشته است و علاوه بر این فرد مقابل را کشته است، نمی‌تواند برای توجیه جرایم خود به دفاع مشروع استناد نماید.

5. توسل به قوای دولتی ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود

یکی دیگر از شرایط شرایط تحقق دفاع مشروع و استناد به دفاع مشروع به عنوان حق دفاع از خود این است که در زمان خطر و تجاوز، توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد و یا اینکه دخالت قوای دولتی در دفع تجاوز و خطر مؤثر نباشد. بر اساس این بند از شرایط دفاع مشروع، تنها شخصی می‌تواند به دفاع مشروع استناد نماید که در زمان خطر و تجاوز، عملاً امکان استفاده از قوای دولتی برای جلوگیری از دفع خطر و تجاوز را نداشته و یا شرایط باید به گونه‌ای باشد که حتی درخواست کمک به مأمورین دولتی و اطلاع آنان از شرایط، نتواند خطر قریب‌الوقوع را رفع نموده و کمک مؤثری نماید.

برای مثال در شرایطی که شخصی قصد قتل دیگری را دارد و مهاجم فاصله چندانی با مدافع ندارد، در این صورت دیگر اطلاع دادن به مأمورین تأثیری در دفع حمله نداشته و به همین دلیل مدافع می‌تواند به دفاع مشروع استناد نماید.

6. تجاوز باید غیرقانونی باشد

آخرین شرط از شرایط تحقق دفاع مشروع این است که تجاوز صورت‌گرفته باید غیرقانونی باشد. این شرط به این معنا است که اگر برای مثال مأموران دولتی به منزل شخصی با داشتن حکم تفتیش وارد شدند، در اینجا به دلیل آنکه این تجاوز یک تجاوز قانونی است، ساکنین خانه حق ارتکاب جرم برای جلوگیری از ورود مأموران را نخواهند داشت.

این مطلب را نیز بخوانید: شکایت از تجاوز به حریم خصوصی و مجازات نقض آن

دفاع مشروع از دیگری چه شرایطی دارد؟

همانطور که در مقدمه بیان شد، دفاع مشروع ممکن است در ارتباط با خود شخص و یا دیگری باشد. به‌عبارت دیگر، ممکن است شخصی با استناد به حق دفاع از خود برای دفاع از جان، مال و آزادی تن خود اقدام به ارتکاب عمل مجرمانه نماید و یا برای دفاع از دیگری مرتکب جرم شود. سؤالی که در اینجا پیش می‌آید این است که شرایط تحقق دفاع مشروع از دیگری چیست؟ تبصره یک ماده 156 قانون مجازات اسلامی در این زمینه بیان می‌کند که «دفاع از نفس، ناموس، عرض، مال و آزادی تن دیگری در صورتی جایز است که او از نزدیکان دفاع کننده بوده یا مسئولیت دفاع از وی بر عهده دفاع‌کننده باشد و یا دیگری ناتوان از دفاع بوده یا تقاضای کمک نماید یا در وضعیتی باشد که امکان استمداد نداشته باشد». مطابق این تبصره شرایط دفاع مشروع از دیگری به این ترتیب است:

1. دیگری از نزدیکان مدافع بوده و یا مدافع مسئول محافظت از او باشد

بر اساس این تبصره از ماده 156 قانون مجازات اسلامی، یکی از شرایط تحقق دفاع مشروع از دیگری این است که آن دیگری از نزدیکان دفاع‌کننده باشد و یا مسئولیت دفاع از وی بر عهده مدافع باشد. به‌عبارت دیگر، مدافع تنها می‌تواند دفاع از شخصی را مستند دفاع مشروع قرار دهد که آن شخص که در معرض خطر قرار گرفته است از نزدیکان مدافع و برای مثال از خانواده یا دوستان نزدیک وی بوده و پیش از این ارتباط نزدیکی میان آن‌ها برقرار باشد.

علاوه بر این، اگر مراقبت از شخصی که خطر او را تهدید می‌کند بر عهده شخصی باشد که برای دفاع، متوسل به اقدام مجرمانه شده است، در این صورت نیز این شخص می‌تواند به دفاع مشروع استناد نماید. برای مثال پرستار کودکی که برای دفاع از کودک در برابر خطر دیگری اقدام به مجروح نمودن مهاجم کرده است، می‌تواند به دفاع مشروع برای توجیه انجام عمل مجرمانه استناد نماید.

2. دیگری توان دفاع از خود و یا تقاضای کمک از دیگران را نداشته باشد

علاوه بر این، در یک مورد دیگری نیز دفاع از دیگری ممکن است مصداق دفاع مشروع باشد. اگر خطر و تجاوز دیگری را تهدید نماید و شخصی که در معرض خطر قرار گرفته است توانایی دفاع از خود در مقابل خطر را نداشته باشد و تقاضای کمک نماید و همچین در شرایطی باشد که امکان دریافت کمک از سایرین و مأمورین دولتی را ندارد، دفاع از این شخص مصداق دفاع مشروع خواهد بود. برای مثال تصور کنید سارقی قصد سرقت جواهرات یک زن سالخورده را دارد و این خانم توانایی بدنی دفاع از خود را نداشته و فرصت کافی برای درخواست کمک از دیگران را ندارد. در این شرایط، اگر شخصی شاهد وقوع سرقت باشد و شخص سالخورده از این فرد درخواست کمک داشته باشد، در این شرایط اگر مدافع مرتکب عمل مجرمانه‌ای شود، می‌تواند به دفاع مشروع استناد نماید.

کانال تلگرام لامینگو

جمع‌بندی

همانطور که همه می‌دانیم، لطمه زدن و آسیب رساندن به دیگران جرم است و شخصی که مرتکب چنین عملی شود مجازات خواهد شد. اما این اصل نیز مانند سایر اصول حقوقی دارای استثنائاتی است که یکی از این استثنائات دفاع مشروع است. دفاع مشروع به این معنا است که شخص برای دفاع از خود در برابر تجاوز و خطر دیگری، مرتکب جرم می‌شود، اما از آنجایی که هر فردی حق دفاع از خود را دارد، در نتیجه اگر دفاع مصداق دفاع مشروع باشد، مدافع مجازات نخواهد شد. برای تحقق دفاع مشروع، شرایطی لازم است که جمیع این شرایط باید در کنار هم وجود داشته باشند تا بتوان به دفاع مشروع استناد نمود. این شرایط عبارت است از وجود خطر قریب‌الوقوع، استناد مدافع به دلایل معقول، ضرورت دفاع برای رفع حمله، غیرقانونی بودن تجاوز و عدم امکان توسل به قوای دولتی برای رفع خطر.

علاوه بر این، در برخی شرایط دفاع مشروط نسبت به دیگران نیز صدق می‌کند. به‌عبارت دیگر، همانطور که حق دفاع از خود سبب استناد به دفاع مشروع می‌شود، گاهی اوقات می‌توان برای دفاع از دیگران نیز به انجام عمل مجرمانه دست زد. شرایط استناد به دفاع مشروع از دیگری عبارت است از اینکه شخصی که مدافع از آن دفاع می‌کند از نزدیکان مداقع باشد و یا اینکه مدافع مسئول محافظت از وی باشد و اینکه دیگری در دفاع از خود و یا استمداد کمک ناتوان بوده و درخواست کمک کرده باشد.

مشاوره حقوقی تلفنی و حضوری لامینگو را دریافت کنید!

در این مقاله تلاش ما بر آن بود که هر آنچه لازم است درباره دفاع مشروع و حق دفاع از خود بدانید را بیان کنیم. با این وجود، اگر همچنان نیاز به کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه دارید، می‌توانید با همکاران ما در تیم حقوقی لامینگو در ارتباط باشید و مشاوره حقوقی تلفنی یا حضوری را دریافت نمایید. دریافت این مشاوره حقوقی به شما کمک می‌کند مصادیق دقیق دفاع مشروع را تشخیص داده و بتوانید شرایط دفاع مشروع را احراز نمایید. علاوه بر این، به‌صورت کلی نیز لازم است پیش از انجام هرگونه عمل حقوقی مانند عقد قرارداد، مشاوره حقوقی مربوطه را از مشاوران و کارشناسان حقوقی دریافت نمایید. تیم حقوقی لامینگو متشکل از حقوقدانانی باتجربه و متخصص است که این مشاوره حقوقی را به شما ارائه می‌نمایند.

اگر تا به اینجای این مطلب را مطالعه کرده و از مطالعه آن رضایت داشته‌اید، می‌توانید وارد بلاگ حقوقی لامینگو شده و سایر مطالب و محتواهای حقوقی موجود در بلاگ را نیز مطالعه نمایید. بررسی مقالات حقوقی، به افزایش دانش و اطلاعات حقوقی شما کمک بسیاری می‌کند و بررسی مطالب بلاگ حقوقی لامینگو در این راستا بهترین انتخاب ممکن است. همکاران ما در تیم تولید محتوای لامینگو همواره در تلاش هستند تا مطالبی با موضوعات کاربردی و مفید را به زبانی ساده و قابل درک تهیه کرده و در بلاگ منتشر کنند. در پایان پیشنهاد می‌شود اگر در ارتباط با این مطلب پرسش یا ابهامی دارید، سؤال خود را در انتهای همین نوشتار برای ما بنویسید تا همکاران ما به آن پاسخ دهند. لامینگو را به دوستان و آشنایان خود معرفی کنید و ما را در شبکه‌های اجتماعی دنبال کنید.