شرایط عفو زندانیان و محکومین به سایر مجازات‌ها | عفو عمومی و عفو خصوصی

عفو به معنای گذشت و بخشش می‌باشد. در قوانین کیفری کشور ما شرایطی پیش‌بینی شده‌است که در نتیجه آن مجازات محکومین کاهش یافته یا تبدیل به مجازت نوع دیگری می‌شود. به این صورت که محکومین به زندان و حبس، در صورت برخورداری از شرایط عفو زندانیان، مشمول عفو شده و از زندان آزاد می‌گردند یا مدت زمان حبس آن‌ها کاهش می‌یابد. همچنین، سایر مجازات‌ها مانند جزای نقدی و یا محرومیت از حقوق اجتماعی نیز ممکن است کاهش یا تغییر یابند. عفو در خصوص جرائم تعزیری به دو صورت خصوصی و عمومی جریان دارد که هریک شرایط قانونی خاصی را دارا می‌باشند.

‌

چه جرائمی می‌توانند مورد عفو قرار گیرند؟

امکان اعطای عفو عمومی یا خصوصی فقط در خصوص مجازات جرائم تعزیری وجود دارد. البته مجازات برخی از جرائم حدی نیز تحت شرایط خاصی می‌تواند مشمول عفو قرار گیرد. به صورت کلی، گذشت و عفو محکومین نباید تأثیری در حقوق زیان‌دیدگان از جرم داشته‌باشد و به همین علت، بزهکارانی که مشمول عفو قرار می‌گیرند، هم‌چنان باید خسارات وارده به زیان‌دیدگان را پرداخت نمایند.

ما را در اینستاگرام دنبال کنید

با طبقه‌بندی جرائم و جرم تعزیری بیش‌تر آشنا شویم!

با توجه به پیش‌بینی یا عدم‌ پیش‌بینی جرم بودن عملی در منابع فقهی، جرائم به چهار دسته حدود، قصاص، دیات و تعزیرات تقسیم می‌گردند.

حدود

در خصوص بعضی از جرائم، نوع جرم، موجب آن، نوع و میزان مجازات آن و شیوه اجرای مجازات در منابع فقهی و به اصطلاح توسط شارع مقدس، به شکل دقیق معین شده‌است. حتی نحوه عفو و گذشت این دسته از جرائم نیز در منابع فقهی معین شده‌است به‌گونه‌ای که توبه و ندامت مجرمین شرط لازم برای بهره‌مندی از عفو می‌باشد.

قصاص

قانونگذار در تعریف قصاص چنین بیان داشته‌است که قصاص مجازات اصلي جنايات عمدي بر نفس، اعضاء و منافع است. به این ترتیب، قصاص تنها در صورت انجام جنایت نسبت به جان یا عضوی از اعضای بدن انسان یا منافع او اعمال می‌گردد. قصاص تنها در صورتی اعمال می‌گردد که انجام جرم به شکل عمدی صورت گرفته‌باشد. امکان بهره‌مندی از عفو در جرایمی که مجازات آن‌ها قصاص می‌باشد وجود ندارد، اما صاحبین حق قصاص می‌تواند از حق خود گذشت نمایند و مانع از اجرای قصاص گردند.
‌

برای آشنایی بیش‌تر با قصاص این مطلب را بخوانید: قصاص چیست و چه انواعی دارد؟

دیات

دیه نیز یکی ازدسته‌بندی مجازات‌ها می‌باشد که صورت مادی داشته و معمولاً وجه نقد و پول می‌باشد. این مجازات برای جنایات غیرعمدی صورت‌گرفته نسبت به جان، اعضا و منافع دیگری یا برای جنایات عمدی که برای آن قصاص تعیین نشده‌ است یا اجرا نمی‌گردد، اعمال می‌شود. امکان برخورداری از عفو در خصوص این دسته از مجازات‌ها نیز وجود ندارد، اما زیان‌دیده از جرم که دریافت‌کننده دیه نیز می‌باشد، می‌تواند از حق خود گذشت نماید.
‌

برای آشنایی بیش‌تر با مفهوم دیه،این مطلب را بخوانید: دریافت مشاوره حقوقی دیات برای آشنایی با دیه و ماهیت آن

تعزیرات

جرم و مجازات‌های داخل در دسته حدود، قصاص و دیات در منابع فقهی مشخص شده‌اند و این تفاوت عمده و مهم این سه دسته از مجازات‌ها با مجازات‌های تعزیری می‌باشد. تعزیر مجازاتی است که در دسته حدود، قصاص و دیات نمی‌گنجد و در صورت انجام محرمات شرعی یا نقض مقررات حکومتی اعمال می‌گردد. با گذشت زمان، مسائل جدیدی در جامعه مطرح می‌گردد که در منابع فقهی پیش‌بینی نشده‌اند. در این‌صورت، حکومت اسلامی با توجه به مسائل جامعه به وضع قانون و تعیین مجازات می‌پردازد. به این دسته از جرائم، جرائم تعزیری گفته‌ می‌شود. اعمال عفو نسبت به جرائم تعزیری صورت می‌گیرد.
‌

جهت آشنایی بیش‌تر با مفهوم تعزیر مطلب مشاوره حقوقی تعزیرات و تفاوت مجازات حدود با تعزیرات منصوص شرعی را بخوانید.

منظور از عفو عمومی و خصوصی چیست؟

عفو و گذشت باید به موجب قانون به محکومین اعطا گردد. قوانین ما به مجلس شورای اسلامی از طریق وضع قانون یا لایحه قانونی و به مقام رهبری پس از پیشنهاد رئیس قوه قضائیه، امکان اعطای عفو را داده‌ است. به همین سبب دو نوع عفو وجود دارد.

عفو عمومی

عفو عمومی به عفوی گفته می‌شود که مجلس شورای اسلامی آن را تصویب می‌نماید. با تصویب قانون عفو و عفو عمومی، مشمولان عفو در صورتی که تحت تعقیب و دادرسی باشند، تعقیب و دادرسی آنها متوقف می‌گردد و در صورتی که حکم مجازات صادر شده‌ باشد، اجرای این حکم متوقف می‌گردد و آثار این حکم و محرومیت‌های ناشی از آن نیز از بین خواهد رفت. عفو عمومی معمولاً در شرایط خاص مانند شرایط بعد از انقلاب، کودتا و شورش اعطا می‌گردد. همانگونه که در شرایط بعد از انقلاب اسلامی 1357 عفو عمومی به زندانیان سیاسی قبل از انقلاب به موجب لایحه قانونی عفو عمومی متهمان و محکومان جزایی اعطا شد و زندانیان دارای شرایط عفو آزاد گشتند.

عفو خصوصی

به موجب ماده 110 قانون اساسی، عفو محکومان پس از پیشنهاد رئیس قوه قضائیه، یکی از اختیارات مقام رهبری می‌باشد. رئیس قوه قضائیه هر ساله به مناسبت اعیاد و مناسبت‌های ملی و مذهبی مانند ولادت ائمه معصومین(ع)، عید فطر یا عید نوروز پیشنهاد عفو تعدادی از محکومان را می‌دهد و در صورت موافقت مقام رهبری با  این پیشنهاد، محکومیت محکومینی که تحت شمول عفو قرار می‌گیرند، پایان می‌یابد. در نگاه اول به نظر می‌رسد که این عفو از آن جهت که شامل تعداد زیادی از محکومان می‌گردد یک عفو عمومی می‌باشد، اما این عفو یک عفو خصوصی است و در پیشنهاد رئیس قوه قضائیه به مقام رهبری، نوع جرم مشمول عفو و شرایطی که محکومان در صورت برخورداری از آن مشمول عفو می‌گردند، مشخص می‌گردد و لذا فقط افراد دارای شرایط، مشمول عفو می‌شوند و به همین علت یک عفو خصوصی است.

شرایط عفو خصوصی

افراد خاصی به موجب قانون، می‌توانند درخواست عفو خصوصی را بنمایند. پس از درخواست این افراد، در هر استان کمیسیونی به نام کمیسیون استانی تشکیل می‌گردد. این کمیسیون وظیفه بررسی وضعیت محکومانی که برای آن‌ها درخواست عفو شده‌ است را دارد. در صورتی که محکومان، شرایط برخورداری از عفو را داشته‌ باشند، اسامی و مشخصات آن‌ها به همراه مدارک و دلایلی که برخورداری محکومان از شرایط عفو را اثبات می‌نماید به کمیسیونی به نام کمیسیون مرکزی ارسال می‌گردد. کمیسیون مرکزی اسامی و مشخصات مشمولین عفو را از استان‌های مختلف جمع‌آوری می‌نماید و لیستی از محکومین را تهیه می‌کند. این لیست به دو دسته تقسیم می‌گردد؛ محکومینی که در نتیجه عفو، آزاد می‌گردند و محکومینی که در نتیجه عفو، مجازات آن‌ها تخفیف می‌یابد یا تبدیل می‌شود. لیست مذکور به رئیس قوه قضائیه داده می‌شود و رئیس قوه قضائیه، لیست مذکور را به مقام رهبری پیشنهاد می‌نماید.

دریافت مشاوره حقوقی

چه اشخاصی می‌توانند درخواست عفو نمایند؟

دادستان، رئیس دادگستری، قاضی ناظر زندان و رئیس زندان از جمله اشخاصی می‌باشند که می‌توانند برای زندانیان درخواست عفو نمایند. به‌علاوه، محکوم‌علیه و پدر و مادر، همسر و فرزندان او نیز می‌توانند درخواست عفو نمایند. با درخواست این افراد، شرایط عفو زندانیان بررسی می‌گردد.

اعضای کمیسیون مرکزی چه اشخاصی می‌باشند؟

پنج نفر از قضات باتجربه و با سابقه توسط رئیس قوه قضائیه برای عضویت در این کمیسیون به مدت پنج سال انتخاب می‌گردند. رئیس قوه قضائیه، یکی از این پنج عضو را به عنوان رئیس کمیسیون تعیین می‌نماید.

اعضای کمیسیون استانی چه اشخاصی هستند؟

رئیس کل دادگستری استان، دادستان مرکز استان، نماینده حوزه نظارت قضایی قوه قضائیه در استان و مدیر کل زندان‌های استان از اعضای این کمیسیون می‌باشند. رئیس کل دادگستری استان ریاست جلسات این کمیسیون را برعهده دارد.

شرایط عفو زندانیان چیست؟

این مسئله که آیا محکومی مشمول عفو می‌گردد یا نه با توجه به وضعیت مجرم، از جهت تکرار و تعدد جرم، رفتار متهم و احساس ندامت و پشیمانی برای ارتکاب جرم و مسائلی از این جهت تعیین می‌گردد.

سپری کردن مدت مشخصی از حکم حبس

محکومین به حبس در صورت گذراندن مدت مشخصی از حبس خود، دارای شرایط عفو زندانیان می‌گردند. برای مثال، محکومین به حبس بیش از بیست سال در صورتی که حداقل ده سال از مدت حبس خوذ را گدرانده‌ باشند امکان درخواست عفو را دارند. از آن جهت که تصمیم نهایی در خصوص عفو محکومان با کمیسیون‌های استانی و مرکزی می‌باشد، امکان تغییر در این شرایط وجود دارد. به عنوان نمونه در پیشنهادی که از طرف رئیس قوه قضائیه در بهمن ماه سال 1401 در خصوص عفو محکومان به رهبری داده‌ شد، عفو محکومان شمول گسترده‌تری یافته‌بود و به عنوان مثال، محکومین به حبس تا یک سال در صورتی که یک ماه از حبس را پشت سر گذاشته‌ بودند امکان بهره‌مندی از عفو را داشتند و حتی باقی‌مانده محکومیت محکومین به کلیه جرائم غیرعمد، قابل عفو محسوب شده‌ بود.

قطعی بودن حکم محکومیت

اولین نکته‌ای که برای برخورداری از عفو خصوصی باید بدانیم آن است که برای برخوردی از این عفو، حکم محکومیت متهمان باید قطعی و لازم‌الاجرا شده‌ باشد. حکم قطعی، حکمی می‌باشد که فرآیند دادرسی را به شکل کامل سپری کرده‌ است و امکان اعتراض به آن دیگر وجود ندارد.
‌

جهت آشنایی با احکام قطعی این مطلب را مطالعه نمایید: حکم قطعی چیست و آیا مفاد آن قابل تغییر است؟

نداشتن شاکی خصوصی

گفته شد که عفو تأثیری در وضعیت زیان‌دیدگان از جرم ندارد و در هر صورت مرتکبین باید زیان وارده به اشخاص ثالث را پرداخت نمایند، اما مرتکبین جرم در صورتی مشمول عفو قرار می‌گیرند که رضایت زیان‌دیدگان را جلب کرده باشند و به عبارت دیگر مرتکبین جرم نباید شاکی خصوصی داشته باشند.

امکان اعطای عفو خصوصی در مورد چه جرائمی وجود ندارد؟

قاچاق حرفه‌ای، سرقت مسلحانه و زنای به عنف از جرائمی می‌باشند که امکان عفو، تخفیف یا مجازات محکومان به آن وجود ندارد. هم‌چنین، در خصوص جرائم مهمی مانند جاسوسی، محاربه، قاچاق اسلحه، اختلاس، ارتشا و آدم‌ربایی نیز امکان عفو وجود ندارد. با توجه به این‌که قانون از لفظ جرائم مهم استفاده کرده است باید گفت تعیین این جرائم توسط کمیسیون مرکزی انجام خواهدشد.

عفو خصوصی چه آثاری دارد؟

با اعطای عفو به مجرمین، محکومیت آن‌ها پایان می‌یابد و در صورتی که مجازات آن‌ها زندان باشد، زندانیان دارای شرایط عفو زندانیان آزاد می‌گردند. اما ممکن است مجرمین علاوه بر مجازات اصلی، محکوم به مجازات‌های تبعی و تکمیلی نیز شده‌ باشند. در این خصوص باید گفت عفو شامل مجازات‌های تبعی و تکمیلی نمی‌شود، مگر این‌که به آن تصریح شده باشد.

در خصوص مجازات‌های تکمیلی یا تبعی باید گفت که در قانون علاوه بر مجازات‌های اصلی مانند زندان، جزای نقدی و مانند آن، مجازات‌های تبعی تحت عنوان محرومیت از حقوق اجتماعی پیش‌بینی شده‌است که با توجه به جرم ارتکابی، مرتکب جرم برای مدتی که توسط قانون تعیین می‌گردد از برخی حقوق نظیر حق استخدام در دستگاه‌های دولتی محروم می‌گردد. در صورت بهره‌مندی مرتکب از عفو خصوصی، این محرومیت‌ها از تاریخ عفو همچنان اعمال خواهند گشت.

مجازات‌های تکمیلی نیز مانند منع از حضور در محل معینی با توجه به وضعیت مرتکب جرم برای حداکثر دو سال تعیین می‌گردند. عفو خصوصی منجر به ازبین رفتن مجازات‌های تکمیلی نمی‌گردد، مگر آن‌که نسبت به آن تصریح شده‌باشد.

کانال تلگرام لامینگو

عفو در جرایم حدی

ماده 114 قانون مجازات اسلامی در این خصوص بیان می‌دارد «در جرايم موجب حد به استثناي قذف و محاربه، هرگاه متهم قبل از اثبات جرم، توبه كند و ندامت و اصلاح او براي قاضي محرز شود، حد از او ساقط مي‌گردد. همچنين اگر جرايم فوق غير از قذف با اقرار ثابت شده باشد، در صورت توبه مرتكب حتي پس از اثبات جرم، دادگاه مي‌تواند عفو مجرم را توسط رييس قوه قضاييه از مقام رهبري درخواست نمايد.»

در خصوص این ماده باید گفت که توبه در جرائم حدی از اسباب سقوط مجازات می‌باشد. تنها مجازات جرم قذف و محاربه با توبه و پشیمانی مرتکب ساقط نمی‌گردد. به علاوه، اگر کلیه جرائم حدی با اقرار اثبات شوند و پس از آن مرتکب جرم، توبه نماید از آن جهت که جرم اثبات شده است، امکان سقوط مجازات وجود ندارد، اما می‌توان درخواست عفو مجرم را به شیوه عفو خصوصی از مقام رهبری درخواست نمود. این عفو برای مرتکبین جرم قذف قابل درخواست نمی‌باشد. در خصوص این‌که جرم قذف چیست باید گفت جرم قذف حالتی است که مرتکب به دگیری انجام زنا یا لواط را نسبت می‌دهد.
‌

جهت آشنایی بیش‌تر با مفهوم قذف این مطلب را بخوانید: آیا از عواقب و مجازات افترا به ناموس یا قذف  اطلاع دارید؟

سخن پایانی

مجازات مرتکبین جرم می‌تواند منجر به اصلاح و تربیت آن‌ها گردد. در مقابل، عفو محکومین نیز در شرایطی از عوامل اصلاح مجرمین و بازگشت آن‌ها به جامعه می‌باشد و به همین سبب محکومین برای برخورداری از عفو باید شرایط لازم را داشته‌ باشند و از جمله در خصوص زندانیان، باید شرایط عفو زندانیان را شناخت. عفو به دو شکل عمومی و خصوصی وجود دارد که شرایط عفو عمومی و شرایط عفو خصوصی متفاوت می‌باشند.

نداشتن شاکی خصوصی و قطعی بودن حکم از شرایط عفو خصوصی زندانیان می‌باشد. در مقابل، عفو عمومی از آن جهت که با تصمیم مجلس شورای اسلامی اعطا می‌گردد، علاوه بر احکام قطعی، شامل احکام غیرقطعی و پرونده‌های در جریان دادرسی نیز می‌گردد.

سپری نمودن مدت مشخصی از حبس، از شرایط عفو زندانیان در عفو خصوصی می‌باشد. در هرصورت، این مسئله که آیا زندانی یا مرتکب جرم مشمول عفو می‌گردد یا خیر نیاز به بررسی موردی پرونده محکوم و و ضعیت پرونده او دارد. به همین علت، توصیه ما این است که اگر در این خصوص سوالی داشته یا نیاز به  راهنمایی دارید، مشاوره با کارشناسان ما را از دست ندهید. مجموعه لامینگو امکان ارائه‌ مشاوره در زمینه‌های حقوقی و کیفری را به شکل حضوری یا تلفنی و آنلاین دارد.

بلاگ لامینگو را دنبال نمایید. مجموعه‌ای از اطلاعات گوناگون در خصوص مسائل حقوقی و کیفری در این بلاگ تهیه شده‌ است که مطالعه آن‌ها منجر به آشنایی شما با موضوعات گوناگون خواهدشد. ضمناً شما می‌توانید در قسمت دیدگاه شما نظرات، پیشنهادات و سوالات خود را مطرح نمایید. ما آماده دریافت نظرات شما هستیم.