حکم حجر و شرایط ابطال معامله به دلیل حجر چیست؟ | معاملات محجور

هر فردی برای آن‌که بتواند معامله کند و طرف معامله واقع شود، باید شرایطی داشته و به اصطلاح حقوقی باید دارای اهلیت باشد. این اهلیت به دو نوع اهلیت تمتع و اهلیت استیفا تقسیم می‌شود. اهلیت تمتع آن اهلیتی است که هر فرد از بدو تولد دارا می‌باشد و به معنای توانایی برخوردای از حقوق است. اما نوع دیگری از اهلیت وجود دارد تحت عنوان اهلیت استیفا که به معنای اعمال برخی از حقوق است که این اهلیت را تمام افراد ندارند و به اشخاصی که فاقد اهلیت استیفا هستند، محجور گفته می‌شود. با توجه به اینکه محجورین امکان اعمال برخی از حقوق را ندارند، در نتیجه توانایی و صلاحیت لازم برای انجام برخی از معاملات را نیز نداشته و معاملات این اشخاص ممکن است باطل یا غیرنافذ باشد. در این نوشتار قصد داریم درباره ابطال معامله به دلیل حجر صحبت کنیم.

پیشنهاد ما به شما این است که اگر قصد کسب اطلاعات در این زمینه را دارید این نوشتار را دنبال کنید و چنانچه پس از مطالعه این مطلب همچنان نیاز به کسب اطلاعات بیشتر داشتید می‌توانید با همکاران ما در تیم حقوقی لامینگو در ارتباط بوده و اطلاعات لازم را دریافت نمایید.
‌

ما را در اینستاگرام دنبال کنید

محجورین چه کسانی هستند؟

همانطور که در مقدمه این مطلب به آن اشاره شد، هر شخصی از بدو تولد دارای اهلیت تمتع یعنی اهلیت برخورداری از حقوق می‌باشد، اما همه اشخاص دارای اهلیت استیفا یعنی اهلیت و صلاحیت اعمال حقوقی که از آن بهره‌مند شده‌اند را ندارند. مطابق قانون مدنی، اشخاصی که اهلیت استیفا ندارند، محجور می‌باشند. به صورت کلی حجر به معنای منع می‌باشد و در نتیجه محجور به معنای منع‌شده است. معنای لغوی محجور آنچنان غیرمرتبط با معنای حقوقی آن نیست و از نظر حقوقی نیز شخص محجور از تصرف در اموال خود و انجام معامله منع شده است. عدم داشتن اهلیت استیفا ممکن است به دلایل مختلفی مانند صغر، جنون و یا عدم رشد باشد. در هر صورت باید این نکته را بدانید که پس از برطرف شدن سبب حجر، فردی که تا پیش از این محجور بوده است دارای اهلیت استیفا می‌گردد.

با توجه به این که شرایط محجورین با سایر افراد متفاوت می‌باشد، در نتیجه قانونگذار برای حمایت از این اشخاص قوانین خاصی را وضع کرده است تا در جریان اعمال حقوقی مانند انعقاد قراردادها دچار ضرر نشوند. نکته‌ای که باید به آن توجه داشته باشید این است که وضعیت معامله محجورین با یکدیگر متفاوت است و هر کدام احکام مخصوصی دارد. در همین راستا در این نوشتار قصد داریم به موضوعات مرتبط با معاملات محجورین مانند شرایط ابطال معامله به دلیل حجر محجور، محدودیت‌های اعمال اهلیت استیفا و سایر موارد اینچنینی بپردازیم. پس تا انتهای این نوشتار با ما همراه باشید.
‌

محجورین بر اساس حقوق ایران چند دسته هستند؟

در بخش پیش به صورت کامل با معنای حجر و مفهوم محجور آشنا شدید. علاوه بر این در بخش پیش به این موضوع اشاره کردیم که حجر ممکن است به دلایل مختلفی باشد و در نتیجه محجورین بر اساس حقوق ایران چند دسته هستند. در این بخش از مطلب اما قصد داریم به توضیح انواع محجورین پرداخته و بررسی کنیم که حجر چه اسبابی دارد. معاملات محجورین معاملاتی است که توسط اشخاص محجور انجام می‌شود و احکام متفاوتی با معاملات افرادی دارد که اهلیت استیفای کامل دارند.

این معاملات دارای آثار حقوقی و مالی هستند که بر مجنون وضع می‌شود و به همین دلیل، قانونگذار برای جلوگیری از ضرر محجورین، درصدد حمایت از حقوق این اشخاص در معاملات برآمده است. توجه به این نکته نیز ضروری است که منظور از معاملات محجورین، تنها معاملات معوض این اشخاص نیست بلکه این معاملات شامل معاملات رایگان و بلاعوض نیز خواهد بود. برای اینکه با شرایط ابطال معامله به دلیل حجر آشنا شوید لازم است تا ابتدا اطلاعات لازم را درباره انواع محجورین کسب نمایید.
‌

1. اشخاص صغیر

بر اساس قانون مدنی، یکی از انواع محجورین اشخاص صغیر هستند. صغرا اشخاصی هستند که به سن بلوغ نرسیده‌اند. سن بلوغ در ایران برای دختران 9 سال تمام قمری و برای پسران 15 سال تمام قمری است. به عبارت دیگر بر اساس حقوق ایران به اشخاصی که به سن بلوغ نرسیده‌اند صغیر گفته می‌شود. از آنجایی که این اشخاص هنوز به بلوغ نرسیده‌اند در نتیجه صلاحیت لازم برای انجام برخی از امور مانند معاملات معوض را ندارند. اشخاص صغیر خود به دو دسته صغیر ممیز و صغیر غیرممیز تقسیم می‌شوند. صغیر غیرممیز شخصی است که به‌صورت کلی قوه اراده و تمیز نداشته و بد را از خوب تشخیص نمی‌دهد. اصولاً افراد زیر 7 سال بر اساس حقوق ایران صغیر غیرممیز هستند. صغرای غیرممیز به‌صورت کلی توانایی انجام هرگونه معامله را نداشته و معاملات آن‌ها باطل است.

اما دسته دیگری از صغرا صغیران ممیز هستند. صغیر ممیز شخصی است که با اینکه به سن بلوغ نرسیده است، اما توانایی تشخیص و تمیز مسائل را داشته و در نتیجه می‌تواند اراده حقوقی داشته باشد.
‌

این مطلب را نیز بخوانید: اموال فرزند صغیر بعد از فوت پدر چگونه اداره می‌شود؟ | آشنایی با قیم

2. اشخاص غیررشید

دسته دیگری از اشخاص محجور، سفها و یا اشخاص غیررشید هستند. شخص غیررشید یا سفیه، شخصی است که توانایی تمیز مسائل مالی و تشخیص نفع مالی از ضرر مالی را ندارد. در اصطلاح، سفها اشخاصی هستند که عقل معاش نداشته و توانایی اعمال اراده در مسائل مالی را ندارند. این افراد در ارتباط با امور مالی توانایی تأمین منافع خود را ندارند و در نتیجه نمی‌توانند طرف معاملات معوض قرار بگیرند. در همین راستا قانونگذار محدودیت‌هایی برای معاملات این اشخاص در نظر گرفته است.

در اینجا ممکن است از خود بپرسید که اشخاص تا چه سنی غیررشید هستند و پس از چه سنی حجر از بین می‌رود؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که سفه ارتباطی با سن نداشته و ممکن است شخصی در سن 40 سالگی همچنان سفیه باشد. اما به‌صورت کلی، اشخاص تا سن 18 سالگی سفیه هستند مگر اینکه شخصی زودتر به رشد برسد. توجه داشته باشید که شرایط ابطال معامله به دلیل حجر نست به این اشخاص نیز صدق می‌کند.
‌

دریافت مشاوره حقوقی

3. اشخاص مجنون

دسته سوم از محجورین  اشخاصی هستند که به لحاظ روحی و روانی، دارای سلامتی نبوده و از قوه عقل کافی برخوردار نیستند. این دسته از محجوران را تحت عنوان اشخاص مجنون نامگذاری می‌کنند و به همین دلیل، معاملات این دسته از اشخاص باطل و غیرصحیح می‌باشد. توجه داشته باشید که جنون ممکن است متصل به صغر بوده و یا در دوران بزرگسالی حادث شده باشد. جنون خود به ادواری و همیشگی تقسیم می‌شود؛ مجنون ادواری شخصی است که تنها در برخی دوره‌ها دیوانه می‌شود و جنون او دائمی نیست، اما مجنون دائمی شخصی است که جنون و دیوانگی و زوال عقل او همیشگی است. نکته مهمی که در این زمینه باید بدانید این است که معاملات مجنون ادواری تنها در دوره‌های جنون باطل است و در باقی اوقات، صحیح و نافذ است.
‌

وضعیت معاملات محجورین چگونه است؟

 ماده 190 قانون مدنی به بیان شرایط صحت معاملات و قراردادها پرداخته است. بر اساس این ماده، یکی از این شرایط، اهلیت داشتن طرفین قرارداد است. به عبارت دیگر اشخاص تنها زمانی می‌توانند اقدام به تنظیم و انعقاد یک قرارداد نمایند که اهلیت لازم را داشته باشند. منظور از این اهلیت، اهلیت استیفا است که اشخاص محجور از این اهلیت برخوردار نبوده و یا به صورت ناقص برخوردار هستند. نکته مهمی که در این زمینه وجود دارد این است که حکم یکسانی درباره معاملات محجورین وجود نداشته و نمی‌توان گفت که معاملات محجورین به‌صورت کلی باطل است.

در همین زمینه باید بدانید که معاملات اشخاص سفیه، صغیر و مجنون با یکدیگر و در موارد مختلف متفاوت است و در نتیجه ممکن است برخی از این معاملات صحیح، برخی غیرنافذ و برخی از معاملات محجورین باطل باشد. در همین راستا در این بخش از نوشتار شرایط ابطال معامله به دلیل حجر قصد داریم درباره احکام معاملات محجوران صحبت کنیم. وضعیت معاملات محجورین به شرح زیر است:
‌

معاملات اشخاص صغیر

معاملات اشخاص صغیر بسته اینکه صغیر ممیز است یا غیرممیز، متفاوت است. در همین راستا باید بدانید که معاملات صغیر غیرممیز به‌صورت کلی باطل است؛ به این معنا که کلیه معاملات صغیر غیرممیز اعم از معاملات معوض و غیرمعوض، به‌صورت کلی باطل است. دلیل این امر نیز این است که صغیر غیرممیز توانایی تمیز و تشخیص مسائل را ندارد. به همین دلیل، اگر صغیر قصد انجام معامله‌ای داشته باشد که دارای آثار حقوقی است، در  این صورت این معامله باید از طریق قیم یا ولی این شخص انجام شود.

در ارتباط با معاملات صغیر ممیز اما باید این نکته را بدانید که معاملات صغیر ممیز به‌صورت کلی باطل نیست. از آنجایی که صغیر ممیز قوه تمییز و تشخیص دارد، در نتیجه آن دسته از معاملات صغیر ممیز که سبب تملک بلاعوض برای صغیر می‌شود، صحیح و نافذ، معاملات بلاعوض صغیر ممیز غیرنافذ و آن دسته از معاملات صغیر که سبب تملیک رایگان مال از سوی صغیر نسبت به دیگران می‌شود، به‌صورت کلی باطل است. برای مثال اگر شخصی قصد هبه مالی به صغیر ممیز را داشته باشد، در این صورت خود شخص صغیر می‌تواند هبه را قبول کند و این هبه صحیح است. اما از سوی دیگر، اگر صغیر ممیز قصد داشته باشد مالی را به صورت رایگان به دیگری تملیک کند در این صورت این معامله باطل است.
‌

این مطلب را نیز بخوانید: بررسی حقوقی ازدواج محجورین و نکات مربوط به آن

معاملات اشخاص سفیه

معاملات اشخاص سفیه یا غیررشید غیرنافذ است. البته باید توجه داشت از آنجایی که حجر شخص سفیه محدود به امور و مسائل مالی است، در نتیجه سفیه در مسائل و عقود غیرمالی مانند نکاح، اهلیت کامل خواهد داشت. اما در مورد معاملات مالی، اعتبار معاملات سفیه منوط به تنفیذ و تأیید ولی قهری، وصی یا قیم است و اگر این اشخاص معاملات سفیه را به صلاح وی ندانند، می‌توانند معامله را تنفیذ نکرده و رد کنند. موضوعی که باید به آن توجه داشته باشید این است که تملکات بلاعوض سفیه، صحیح و نافذ است.
‌

معاملات اشخاص مجنون

ماده 1213 قانون مدنی درباره معاملات اشخاص مجنون اینچنین می‌گوید که «مجنون دائمی مطلقاً و مجنون ادواری در حال جنون نمی‌تواند هیچ تصرفی در اموال و حقوق مالی خود بنماید ولو با اجازه ولی یا قیم خود، لیکن اعمال حقوقی که مجنون ادواری در حال افاقه می‌نماید نافذ است مشروط بر اینکه افاقه او مسلم باشد». بر اساس این ماده متوجه این موضوع خواهیم شد که معاملات مجنون دائمی به‌صورت کلی باطل است، اما معاملات مجنون ادواری در دوره افاقه، صحیح و نافذ خواهد بود. باطل بودن معاملات مجنون دائمی به این معنا است که حتی در صورت تنفیذ ولی قهری نیز معامله انجام‌شده توسط مجنون نافذ نخواهد شد.
‌

وضعیت معاملات محجور پیش از صدور حکم حجر

در بخش‌های قبل از نوشتار ابطال معامله به دلیل حجر به این موضوع پرداختیم که حکم معامله محجورین در برخی شرایط نفوذ، در برخی شرایط عدم نفوذ و در برخی شرایط بطلان است. سؤال مهمی که در این زمینه ایجاد می‌شود این است که وضعیت معاملات محجورین پیش از صدور حکم حجر چیست و این موضوع یکی دیگر از موضوعاتی است که در این نوشتار قصد بررسی آن را داریم. پیش از هر چیز، ابتدا بهتر است توضیحاتی درباره حکم حجر ارائه شود. حجر افراد در دادگاه خانواده بررسی می‌شود و دادگاه خانواده پس از بررسی وضعیت محجور، حکمی صادر کرده و در آن حکم به توضیح نوع حجر، شرایط محجور، تاریخ شروع حجر و سایر موارد لازم می‌پردازد. به عبارت دیگر پس از صدور حکم حجر است که حجر محجور به رسمیت شناخته می‌شود و بر وضعیت معاملات وی تأثیر خواهد گذاشت.

در ارتباط با وضعیت معاملات محجور پیش از صدور حکم حجر باید این موضوع را بدانید تا زمانی که حکم حجر محجور صادر نشده باشد، معاملات این اشخاص صحیح و نافذ خواهد بود. در همین راستا اتکا به اصل صحت ایجاب می‌کند که معاملات محجورین پیش از صدور حکم حجر مانند معاملات سایر افراد صحیح دانسته شود. توجه داشته باشید که گاهی ممکن است تاریخ شروع حجر محجور، زودتر از تاریخ صدور حکم حجر توسط دادگاه خانواده باشد که در این صورت، معاملاتی که محجور پس از تاریخ شروع حجر انجام داده است، صحیح نمی‌باشد و مشمول احکام معاملات محجور خواهد بود.
‌

وضعیت معاملات محجور پس از صدور حکم حجر

در قسمت قبل از مطلب ابطال معامله به دلیل حجر به بررسی این موضوع پرداخته شد که وضعیت معاملات محجورین، قبل از صدور حکم حجر چگونه است. همانطور که گفته شد قبل از اینکه حکم حجر فردی صادر شده باشد، اصل بر آن است که کلیه عقود و قراردادهایی که انجام شده، صحیح و معتبر می‌باشد. در این بخش از مطلب قصد داریم معاملات محجور را پس از صدور حکم حجر بررسی کنیم. پس از اینکه حکم حجر شخصی از طریق دادگاه خانواده صادر می‌شود، معاملات این شخص دیگر مشمول احکام معاملات اشخاص عادی نخواهد بود و حکم این معاملات تغییر خواهد کرد.

نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه داشته باشید این است که اگر زمان آغاز حجر محجور پیش از تاریخ صدور حکم دادگاه باشد، در نتیجه تاریخ حجر از همان زمان آغاز می‌شود و نه از زمان تاریخ صدور حکم دادگاه. با توجه به این توضیحات متوجه این موضوع خواهیم شد که معاملات محجورین پیش از تاریخ مندرج در حکم حجر، صحیح و معاملات محجورین پس از آن مشمول احکام معامله محجور می‌باشد.
‌

کانال تلگرام لامینگو

جمع‌بندی

محجورین اشخاصی هستند که اهلیت لازم برای انجام معاملات و اعمال حقوقی را ندارند. حجر این افراد ممکن است به دلایل مختلفی مانند صغر، عدم رشد مالی و یا زوال عقل باشد. از آنجایی که محجورین، اهلیت لازم برای انجام عقود و معاملات را ندارند، در نتیجه احکام معاملات این اشخاص متفاوت با معاملات افراد عادی می‌باشد و معاملات این اشخاص در برخی موارد صحیح، در برخی شرایط غیرنافذ و بعضاً باطل می‌باشد. همانطور که در این مطلب یعنی ابطال معامله به دلیل حجر مطالعه کردید، معاملات مجنون و صغیر غیرمیز به‌صورت کلی باطل و معاملات سفیه و صغیر ممیز غیرنافذ است.

علاوه بر این، نوع معامله‌ای که قرار است انجام بگیرد نیز در حکم آن تأثیر دارد. برای مثال اگر صغیر ممیز طرف عقد هبه قرار بگیرد و شخصی مالی را مجاناً به صغیر ممیز هبه کند، این معامله از سوی صغیر صحیح و نافذ خواهد بود. معاملات محجور پیش از تاریخ مندرج در حکم حجر صحیح است و پس از آن، احکام این معاملات تغییر خواهد کرد.

در این نوشتار سعی کردیم تا توضیحات کاملی در ارتباط با حکم حجر و شرایط ابطال معامله به دلیل حجر بیان کنیم. با این وجود شما می‌توانید در صورتی‌که قصد کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه را دارید، با همکاران ما در تیم حقوقی لامینگو در ارتباط بوده و مشاوره حقوقی تلفنی یا حضوری را دریافت نمایید. همکاران ما در تیم حقوقی لامینگو آماده پاسخ‌گویی به سؤالات شما و ارئه خدمات حقوقی لازم می‌باشند.
‌

بلاگ حقوقی لامینگو