دیه به چه معناست و چه کسانی مسئول پرداخت آن هستند؟

هم در شرع ما و هم در قانون، به مال و جان و حیثیت انسان‌ها اهمیت زیادی داده شده است و با توجه به قاعده‌ی “لا ضرر ولا ضرار فی‌الاسلام“ هیچکس حق آسیب رساندن به مال و جان انسان‌ها را ندارد و اگر هم خسارتی وارد کرد باید به جبران آن بپردازد.

قانون مدنی ما نیز به اهمیت این موضوع پرداخته است؛ مطابق ماده یک قانون مدنی “هر کس بدون مجوز قانونی، عمداً یا در نتیجه‌ی بی‌احتیاطی، به جان یا سلامت یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد شده، لطمه‌ای وارد کند که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود است.

ما در این مقاله قصد داریم در مورد ضرر بر جسم که یکی از مهمترین ضررهای وارده بر انسان‌ها است و افرادی که مسئول جبران این ضرر هستند صحبت کنیم. همانطور که گفتیم هیچ‌کس بدون مجوز قانونی حق آسیب به جان انسان‌ها را ندارد و اگر کسی به جسم و جان افراد صدمه‌ای وارد کند، مسئول است و باید مجازات شود. یکی از راه‌های جبران خسارت وارد بر جسم، دیه می‌باشد.

 دیه چیست؟

دیه در لغت فارسی به معنای خون‌ بهاست و در واقع مالی است که از طرفه شارع برای جبران جنایت وارد شده بر نفس یا عضو، به فرد آسیب دیده یا اولیای دم او پرداخت می‌گردد. بر اساس ماده ۴۸۸ قانون مجازات اسلامی “دیه مقدار مال معینی است و در شرع مقدس به سبب جنایات غیر عمدی بر نفس عضو یا منفعت یا جنایات عمدی در مواردی که به هر جهت قصاص ندارد، مقرر شده است“  بنابر این تعریف، قانونگذار دیه را نوعی مجازات می‌داند که فردی که مرتکب جنایت می‌شود باید متحمل آن شود.

جرایمی که برای مرتکبین آن، مجازات دیه در نظر گرفته شده است.

• قتل یا جرح یا نقض عضو که به طور خطای محض واقع می‌شود؛ یعنی جرم در شرایطی صورت گرفته باشد که جانی نه قصد آسیب به مجنی‌علیه داشته نه درصدد انجام عملی بوده است که آن را بکشد. مانند آنکه فردی در حالت بیهوشی یا در خواب منجر به خفه شدن نوزادی که در پهلویش خوابیده است، شود.
• قتل یا جرح یا نقض عضوی که به طور خطای شبه عمد واقع شود. مانند آنکه فردی به قصد شکار حیوانی، اشتباها به یک انسان شلیک کند.
• و مواردی از جنایات عمدی که قصاص در آن‌ها جایز نیست. مانند آنکه قاتل پدر یا جدپدری مقتول باشد یا قاتل فردی نابالغ و یا دیوانه‌ای باشد و یا مقتول فردی دیوانه باشد.

دریافت مشاوره حقوقی

 چه کسی مسئول پرداخت دیه است؟

شاید تصور بیشتر افراد این باشد که همیشه و در همه‌ی موارد، مسئول پرداخت دیه، فرده مرتکب جنایت است؛ در صورتی که اینطور نیست. در مواردی هم افراد دیگری به جای مرتکب، دیه مورد نظر را پرداخت خواهند کرد. چهار گروه متعهد به پرداخت دیه عبارتند از:

1. مرتکب جرم

بر اساس قانون، فرده جانی مسئول پرداخت دیه‌‌ی جنایات عمدی و شبه عمدی که بنا بر دلایلی منجر به قصاص نشده، می‌باشد. مثلاً مجازات قتل عمد، قصاص نفس است ولی اگر خانواده‌ی مقتول (ولی دم) از قصاص صرف نظر کند، در این صورت دیگر  قاتل قصاص نخواهد شد ولی باید دیه‌ی مقتول را به ولی دم او بپردازد و از آنجایی که جرم قتل، جنبه‌ی عمومی هم دارد، علاوه بر پرداخت دیه به تحمل چند سال حبس نیز مجازات خواهد شد.

2. عاقله

مفهوم عاقله در لغت‌نامه به معنای جماعت نگهدارنده و مواظبت‌کننده است. طبق ماده ۳۷۰ قانون مجازات اسلامی عاقله شامل:

• یک پدر و پسر
• خویشاوندان پدر و مادری
• خویشاوندان پدری

نظر اسلام در این‌باره این است که، چون عاقله‌ی فرد مرتکب نتوانستند او را درست تربیت کنند و از او ارتکاب جرم بازدارند، تصی کار بوده و مسئول پرداخت دیه‌ی پرداختی مرتکب در برخی جرایم هستند. مسئولیت این افراد در پرداخت دیه، به ترتیب طبقات ارث است؛ یعنی به همان ترتیبی که وراث می‌توانند حین فوت مرتکب، از او ارث ببرند، به صورت مساوی عهده دار پرداخت دیه خواهد بود.

 عاقله‌ی مجرم، مسئول پرداخت دیه‌ی او در جرایم زیر هستند:

الف) دیه قتلی که به علت خطای محض صورت گرفته است، به شرطی که جرم با سند و مدرک یا قسم یا علم قاضی ثابت شود.

ب) دیه جراحت موضحه (جراحتی که دیه‌ی آن پنج صدم دیه‌ی کامل است) و دیه جنایت‌های زیادتر از آن؛ به این صورت که هرگاه میزان دیه‌ی جراحتی که فرد مرتکب آن شده، به اندازه‌ی ۵ درصد از یک دیه کامل و یا بیشتر از آن باشد، عاقله‌ی مجرم مسئول پرداخت آن هستند و پرداخت دیه‌ی جنایت‌های کمتر از آن بر عهده‌ی خوده جانی است.

ج) فرار متهم در جنایات عمدی و شبه عمدی. بر اساس ماده ۳۱۳ قانون مجازات اسلامی دیه جنایت عمدی و شبه عمدی به عهده مرتکب آن است؛ اما اگر مرتکب به این جنایات فرار کند و دیه‌ی تعیین شده را پرداخت نکند، قانون دیه را از اموال فرده مرتکب برداشت می‌کند و اگر مرتکب مالی نداشته باشد، عاقله‌ی او با رعایت ترتیب، مسئول پرداخت آن هستند و در نهایت اگر عاقله‌ی او هم تمکن مالی نداشته باشند و قادر به پرداخت دیه نباشند، از بیت‌المال داده می‌شود.

د) جنایاتی که مرتکبین آن، افراد نابالغ و یا دیوانه باشند؛ از آنجایی که افراد نابالغ هنوز به بلوغ فکری و رشد عقلی کافی نرسیده‌اند و افراد دیوانه نیز از برخورداری از قوه‌ی عقل و تعقل محروم هستند، از این رو اگر جنایاتی از جانب ایشان صورت گیرد حتی اگر عمدی باشد، به منزله‌ی خطای محض محسوب شده و پرداخت دیه‌ی آن بر عهده عاقله‌ی فرده نابالغ  یا دیوانه می‌باشد.

کانال تلگرام لامینگو

 اما طبق قانون عاقله زمانی مسئول پرداخت دیه به جای مرتکب است که شرایط زیر را دارا باشد:

• عاقله باید مرد باشد.
• عاقله باید بالغ باشد؛ یعنی افراد صغیر عاقله محسوب نمی‌شوند.
• عاقله باید عاقل باشد؛ یعنی افراد دیوانه عاقله محسوب نمی‌شوند.
• عاقله باید هنگام سررسید پرداخت دیه دارا باشد، پس معسر( کسی که توانایی مالی پرداخت بدهی خود را ندارد) عاقله محسوب نمی‌شود.

3. ضامن جریره

سومین فرده مسئول به پرداخت دیه، ضامن جریره است. ضامن جریره کسی است که به وسیله‌ی قراردادی، به شخص دیگر متعهد می‌شود که در مقابل ارث بردن از او، پرداخت دیه‌ی جنایات خطایی او را عهده‌دار شود. عقدی که بین فرد ضامن و فرد مقابل منعقد می‌شود، عقد ضمان جریره است. نکته حائز اهمیت در این نوع ضمانت آن است که فرده ضامن نمی‌تواند از دسته وراث طرفه مقابل باشد.

4. بیت‌المال

بر اساس قاعده‌ی “لایبطل دم امرء مسلم” هرجا بیم هدر رفتن خون مقتول برود و دیه‌ی آن توسط هیچ یک از سه نفر بالا پرداخت نشود، توسط بیت‌المال پرداخت می‌گردد. براساس قانون مجازات اسلامی، در موارد زیر پرداخت دیه بر عهده‌ی بیت‌المال است:

• اگر کسی به قتل عمد شخصی اقرار کند و پس از آن شخص دیگری به قتل عمدی همان مقتول اقرار کند، در صورتی که اولی از اقرارش برگردد، قصاص و دیه از هر دو ساقط است و دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.
• هرگاه شخصی در اثر ازدحام کشته شود و یا جسد مقتولی در خیابان پیدا شود و قرائن ظنی برای قاضی بر نسبت قتل او، به شخص یا جماعتی نباشد.
• اگر قاتل فرار کند و بمیرد، قصاص تبدیل به دیه می‌شود که باید از مال او پرداخت شود؛ اگر مال نداشت از بستگان او و اگر آن‌ها هم توانایی مالی نداشتند، از بیت‌المال پرداخت می‌شود.
• هرگاه جانی دارای عاقله نباشد یا عاقله او نتواند دیه را در مدت سه سال بپردازد، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود. تمکن عاقله در تاریخ پرداخت دیه شر ط است.
• هرگاه ثابت شود ک مأمور نظامی یا انتظامی در اجرای دستور امر قانونی تیراندازی کرده و هیچ گونه تخلفی از مقررات نکرده است، ضامن دیه مقتول نیست و دیه به عهده‌ی بیت‌المال است. البته در صورتی که مقتول مهدور‌الدم (کسی که مجوز قتل و سلب حیات او صادر شده است) نباشد. فردی که مهدور‌الدم باشد، بعد از کشته شدن، دیه‌ای به اولیای دمش تعلق نمی‌گیرد.
• هرگاه در اثر تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در تطبیق حکم در مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در مورد ضرر مادی، در صورت تقصیر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر این صورت خسارت به وسیله‌ی دولت (بیت‌المال) جبران می‌شود.

برای مطالعه سایر مقالات می‌توانید به مجله حقوقی لامینگو مراجعه کنید. فراموش نکنید حتما نظراتتان را از طریق کامنت با ما در میان بگذارید.