ارث و نحوه ی تقسیم آن

نحوه‌­ی تقسیم ارث یکی از پیچیده­‌ترین موضوعاتی است که در قانون مدنی به بررسی آن پرداخته می­‌شود و قوانین مربوط به آن بسیار حساس و دقیق هستند. در قرآن ­کریم آیاتی در مورد ارث آورده شده که قواعد مربوط به ارث و سهم هر یک از ورثه به دقت مشخص شده‌است.

ارث عبارت است از : انتقال قهری حقوق و دارایی متوفی به ورثه او.

هر فردی پس از فوت، دارایی و بدهی­‌هایی از خود به جا می­‌گذارد که وراث او مکلف به پرداخت این بدهی­‌ها از دارایی متوفی هستند. پس از پرداخت کل بدهی‌­ها، به آنچه که از دارایی شخص فوت شده باقی می­‌ماند، ماترک گفته می‌­شود.

نکته‌­ی حائز اهمیت این است که تا زمان ادا شدن حقوق و دیون متوفی، تقسیم ارث امکان‌پذیر نیست. لذا ابتدا باید هزینه­‌های دفن و کفن میت، بدهی­‌های مالی و وصیت او ( در ثلث مال ) انجام شود، سپس تقسیم ارث صورت گیرد. اما چه شرایطی موجب می‌شود که ارث به کسی برسد؟

موجبات انتقال ارث

• از متوفی مالی به جا مانده باشد.
• باید بین مورث (متوفی) و وارث رابطه خویشاوندی وجود داشته باشد. این رابطه می­‌تواند سببی یا نسبی باشد. در رابطه سببی، زوجیت دائم موجب ارث می­‌شود. اما در رابطه نسبی نسبت فامیلی (خون) باعث به ارث رسیدن وارثان می‌شود.

نکته: در ازدواج‌های با عقدموقت، زن و شوهر از هم ارث نمی‌­برند ولی فرزندان به دنیا آمده از ازدواج، از پدر و مادر خود ارث می‌برند.

• مورث فوت کرده باشد و وارث در زمان مرگ او زنده باشد. یعنی اگر وارث قبل از فوت مورث از دنیا رود، ورثه وارث هم از مورث ارث نمی­برند.
• جنینی که در شکم مادر است، به شرط آن که زنده به دنیا آید، از مورث خود ارث خواهد ­برد.

نکته: وارث مسلمان از مورث کافر ارث می­‌برد اما کافر از مسلمان ارث نمی­‌برد. در مواردی که متوفی کافر باشد و یکی از ورثه‌اش مسلمان باشد، کلیه ماترک متوفی به او تعلق می‌­گیرد.

طبقه‌­بندی وراث

افرادی که به موجب نسب (خون) ارث می­برند :

• طبقه اول: پدر- مادر- فرزندان (اولاد) – اولادِ اولاد
• طبقه دوم: اجداد- برادر- خواهر- اولاد آن­ها
• طبقه سوم: عموها- عمه­‌ها- خاله‌­ها- فرزندان آن­ها

اگر افراد طبقه اول زنده باشند، افراد طبقه دوم ارث نمی­‌برند و اگر اشخاص طبقه دوم زنده باشند، دیگر اشخاص طبقه سوم ارث نمی­‌برند.

افرادی که به موجب سبب ارث می­‌برند :

• هر یک از زوجین که در حین فوت دیگری زنده باشد، جزء وارث سببی محسوب می­‌شود. براساس ماده 861 قانون مدنی، زنی که همسر دائمی مرد باشد و قبل از مرگ شوهرش زنده باشد، از او ارث می­‌برد و طبق قانون اگر دارای فرزند نباشند، یک چهارم و اگر فرزند داشته باشند، یک هشتم اموال شوهر به همسرش ارث می‌­رسد. و اگر تعداد همسران دائم متوفی بیش از یک تا چهار تا باشد، طبق ماده 942 قانون مدنی، همان میزان یک هشتم اموال شوهر بین همسران او به نسبت مساوی تقسیم می­‌شود.
• در صورت نبودن وارث برای متوفی، تعیین و تکلیف دارایی­‌هایش برعهده حاکم و دادگاه است.

محاسبه تقسیم ارث

میزان سهم‌­الارث هر یک وراث براساس قانون تعیین شده‌است و هر شخصی به همان میزان ارث می‌­برد. در جداول زیر میزان سهم­‌الارث هر یک از وراثان مطابق قانون مشخص شده است.

(جدول اول)

       (جدول دوم)

 ارث زن در زمان عده طلاق از شوهر

طبق ماده 943 قانون مدنی: اگر مرد همسر خود را به صورت رجعی ( طلاقی که در آن، فرد در زمان عده طلاق زن، حق بازگشت به زن و زندگی مشترک را دارد) طلاق داده باشد و در زمان عده فوت کند، زن از اموال مرد ارث می­‌برد. اما اگر فوت شوهر بعد از انقضای مدت عده بوده یا طلاق بائن (امکان رجوع برای زوج وجود ندارد) یا خلع ( طلاقی که زوج در اذای گرفتن مالی از زوجه مثل (بخشیدن مهریه) حاضر می­شود او را طلاق دهد)و مبارات ( طلاقی است که در آن طرفین در مورد میزان مهریه، نفقه و حضانت بچه با هم توافق می­کنند) باشد، دیگر زن از شوهر سابق خود ارث نمی­‌برد.

دریافت مشاوره حقوقی

 مهریه زن بعد از فوت شوهر

مهریه مال معینی است که به سبب عقد نکاح بر ذمه مرد قرار می­‌گیرد و در صورت مطالبه زن، مرد ملزم به پرداخت آن است . اگر زوج فوت کند، زوجه برای مطالبه مهر باید به طرفیت ورثه متوفی که ترکه را پذیرفته‌اند، در  دادگاه طرح دعوا کند. مهریه زن دین ممتاز محسوب می­‌شود و نسبت به سایر طلبکاران، زوجه داری اولویت است.

یعنی اگر مرد مالی داشته باشد، مقداری از مال که مساوی با مهریه زن است، توقیف می­‌شود و وقتی که زن مهریه خود را دریافت کرد، بعد از آن باقی­مانده بدهی­‌های مرد از اموالش پرداخت می­‌شود. اگر هم مرد مالی برجا نگذاشته باشد یا اندک باشد، به طوری­ که جوابگو مهریه زوجه نباشد، وراث شوهر مسئولیتی برای پرداخت مابقی مهریه زن ندارند. و همه این­‌ها منوط براین است که زوجه مهریه خود را به اجرا بگذارد. ( مهریه زن جزء سهم­‌الارث او از شوهر محسوب نمی‌­شود.)

در مواردی که زن قبل از شوهر فوت کند، وارث او( پدر و مادر و فرزندانش) می­‌توانند تمام مهریه او را از شوهر مطالبه کنند. البته شوهر می‌­تواند میزان سهم­الارث خود را از همسر، از مبلغ مهریه کسر کند.

 وصیت فرد فوت شده قبل از تقسیم ارث

براساس ماده 843 قانون مدنی “وصیت به زیاده برثلث ترکه نافذ نیست مگر به اجازه وارث و اگر بعضی از ورثه اجازه کند، فقط نسبت به سهم او نافذ است.”

طبق این ماده، افراد تنها می­‌توانند یک سوم از اموال و دارایی خود را وصیت کنند و دو سوم باقیمانده اموال، طبق قانون ارث، بین وراث تقسیم می­‌شود. همچنین طبق قانون هیچ کس نمی‌­تواند وصیت کند که ورثه­‌ام از ارث محروم است. و اگر پدری فرزند خود را به محروم شدن از ارث تهدید کند، عملی نیست چرا که قواعد ارث امری هستند.

چه کسانی از ارث محروم می‌شوند؟

• افرادی که ولدالزنا یا فرزند نامشروع هستند، قانونا از والدین خود ارث نمی‌­برند.
• اگر وارث کسی را بکشد که از او ارث می­‌برد، دیگر به او ارث تعلق نمی­‌گیرد.
• اگر پدری فرزندی را که در زمان زوجیت با همسرش به دنیا آمده است نفی کند (یعنی ادا کند که این فرزند از من نیست)، فرزند از او ارث نمی‌­برد.
• در لعان، زن و شوهر از هم ارث نمی‌­برند (لعان در فقه و حقوق اسلامی مراسمی است که در آن زن و شوهر طبق تشریفات خاص یکدیگر را لعنت می­‌کنند. به این نحوه که شوهر با سوگندهای ویژه‌­ای، به همسر خود نسبت زنا دهد و همسرش هم با سوگندهای مشابه، اتهام شوهرش را رد کند). بعد از لعان، زن و شوهر از یکدیگر جدا شده و تا ابد به هم حرام می­‌شوند.

بدهی­‌های فرد فوت شده بر چه اساسی پرداخت می­‌شود؟

براساس ماده ۸۶۸ قانون مدنی “مالکیت ورثه نسبت به ترکه متوفی مستقر نمی­‌شود مگر پس از ادای حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق گرفته است.”

پس از فوت شخص، اولین موردی که باید از محل ترکه وی پرداخت شود، هزینه کفن و دفن متوفی است که در صورت وجود بدهی، این هزینه باید مطابق عرف باشد.

مورد بعدی در ارتباط با طلبکاران داری رهن یا وثیقه از اموال متوفی است که پس از فوت بدهکار، می­‌توانند بدهی خود را از محل وثیقه یا رهن وصول کنند.

مورد دیگر پرداخت حقوق و دستمزد اشخاصی است که در خدمت متوفی بوده‌­اند. این مورد از جمله دیون فوری است که باید از اموال متوفی پرداخت شود. پس از اینکه همه پرداختی­‌ها صورت گرفت، نوبت به اجرای وصیت متوفی می­‌رسد که این وصیت به میزان یک سوم از اموال متوفی نافذ است.

اگر ترکه متوفی در پرداخت دیون کافی نباشد، ورثه در مورد کم وکاستی اموال متوفی، مسئول نیستند. براساس ماده 226 قانون امور حسبی ” ورثه ملزم نیستند غیر از ترکه چیزی به بستانکاران بدهند و اگر ترکه برای ادای تمام دیون کافی نباشد، ما بین تمام بستانکاران، طلب آن­ها تقسیم می­‌شود.” اما افراد بسیاری صرفا براساس وظیفه اخلاقی خود هست که اقدام به تسویه تمامی بدهی فرد فوت شده می‌کنند.

این شرایط در زمانی است که ورثه، ترکه متوفی را قبول نکرده باشند. ولی زمانی­‌که ورثه، ترکه متوفی را قبول کنند، اثبات این که ترکه در برابر بدهی­‌ها پاسخگو نیست، بر عهده وراث است و اگر نتوانند این امر را اثبات نمایند، باید کلیه دیون را به نسبت سهم خود از اموال، پرداخت کنند.

شما می‌توانید برای مطالعه سایر مقالات به مجله حقوقی لامینگو مراجعه کنید.