حقوق کودکان و نوجوانان و بررسی فرآیند دادرسی کیفری آن­ ها

همه ما می‌دانیم که کودکان و نوجوانان دارای  ویژگی‌های جسمی، روانی، عاطفی و هیجانی خاصی می‌باشند که آن­‌ها را نسبت به سایر اقشار جامعه آسیب­‌پذیرتر می‌کند. این دلایل سبب شده که حمایت­‌های قانونی ویژه‌­ای از حقوق آن­‌ها به عمل آید. در ادامه با توجه به اسناد بین­‌المللی و قوانین داخلی ایران، حقوقی که برای کودکان و نوجوانان در جریان دادرسی کیفری‌­شان در نظر گرفته شده را بررسی می­‌کنیم.

 از نظر قانونی فرد تا چه بازه سنی کودک شناخته می‌شود؟

کنوانسیون حقوق کودک (۱۹۸۹) از جمله اسناد مهم و تاثیرگذار در زمینه‌ی احصای حقوق کودکان است.طبق این کنوانسیون، هر فرد زیر ۱۸ سال کودک محسوب می‌شود.

جالب است بدانیم پیش از این در ایران سن بلوغ شرعی معیار تعیین سن بلوغ کیفری محسوب می‌شد. یعنی دختر در سن ۹ سالگی و پسر در سن ۱۵ سالگی همزمان با این‌که دارای تکالیف شرعی شده، از نظر کیفری نیز مکلف به اجرای قوانین می‌شدند. اما قانون‌گذار برای این‌که با کنوانسیون حقوق کودک تاحد امکان هم‌جهت شود، معیار ۱۸ سالگی را به صورت کامل در جرایم تعزیری پذیرفت.

اصل تامین منافع عالیه کودک

حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان زیر سایه­‌ی اصلی به نام اصل تامین منافع عالیه کودک صورت می‌گیرد. این اصل می‌­تواند راهنمای تمامی کسانی باشد که در فرآیند دادرسی با کودکان و نوجوانان سروکار دارند. براساس این اصل، قانون­‌گذار به هنگام تدوین قانون، مقامات دادسرا در زمان تحقیقات و قضات در زمان صدور رای باید توجه داشته باشند، هر تصمیمی که می‌گیرند و هر آنچه انجام می‌دهند باید در راستای ایجاد بهترین و مناسب­‌ترین وضعیت برای کودکان و نوجوانان باشد.

به این ترتیب می‌توان گفت که برخورد اولیه‌ی پلیس و ضابطان دادگستری با کودکان و نوجوانان باید از روی آگاهی و کسب مهارت­‌های لازم باشد و قضات نیز باید در زمان صدور رای، بهترین شیوه‌ی اعمال مجازات را انتخاب کند و از تعیین مجازات­‌های سنگین، بازداشت­‌های بی‌مورد، سرزنش و تحقیر کودکان و نوجوانان به­‌ویژه در تخلف­‌های جزییِ انجام شده توسط آنان بپرهیزد.

غیرعلنی بودن دادرسی اطفال

برگزاری غیرعلنیِ جلسه‌یِ دادرسیِ کودکان و نوجوانان نیز یکی از اصولی است که مورد تاکید کنوانسیون حقوق کودک و قوانین داخلی ما قرار گرفته­ است. منظور از غیرعلنی بودن دادرسی کودکان و نوجوانان آن است که از افشای هویت و مشخصات آنان به وسیله‌ی مطبوعات و رسانه‌های جمعی و هم‌چنین از حضور اشخاص غیرمرتبط با پرونده (همانند عموم مردم) جلوگیری به عمل آید. زیرا معرفی کودک و نوجوان به عنوان فردی مجرم که وارد چرخه‌ی نظام عدالت کیفری شده است آثار بسیار مخربی بر روی حیثیت و شخصیت آن­‌ها دارد و به نوعی روند رشد و تکامل‌­شان را با اختلالات جدی مواجه می‌کند از همین رو باید دادرسی کودکان و نوجوانان باید به صورت غیرعلنی انجام شود.

تشکیل پرونده شخصیت برای کودکان و نوجوانان

حقیقت امر این است که جرائم ارتکابی توسط کودکان و نوجوانان اغلب حاصلِ عدم‌ درک ممنوع بودن عمل و عدم‌ رشد شخصیت آن­‌ها است. تخلف و نقض قانون به وسیله‌ی کودکان و نوجوانان را می‌توان به عنوان بخشی از روند رشد آن­ها پذیرفت؛ به همین علت می‌توان با انتخاب تدابیر مناسب از حضورشان درنظام عدالت کیفری جلوگیری کرد. یکی از روش های راهگشا در این مسیر تشکیل پرونده شخصیت است.

پرونده شخصیت که در قانون دستور تشکیل آن برای متهمان صادر شده است، شامل مطالب زیر است:

• گزارش مددکاراجتماعی درخصوص وضع مادی، خانوادگی و اجتماعی متهم؛
• گزارش پزشکی و روان پزشکی.

هدف از تشکیل پرونده شخصیت بررسی و واکاوی ابعاد مختلف زندگیِ کودکان و نوجوانان از جمله اوضاع خانوادگی، اجتماعی، وضعیت مالی، جسمی، تربیتی آن­ها است. این امر باعث می‌شود که تناسب عادلانه و منطقی بین رفتار کودکان و نوجوانان و واکنش قاضی به رفتار آن­ها ایجاد شود.طوری که قاضی با مطالعه‌ی پرونده شخصیت کودک که در شرایط خانوادگی نامساعدی به سرمی‌برد وازتربیتِ متعارف برخوردار نمی‌باشد، متوجه می‌شود که تعیین مجازات سنگین برای آن کودک یا نوجوان، کار منصفانه و عادلانه ای نیست. در نتیجه قاضی سعی می‌کند که با کسب تعهد از والدین مبنی بر انجام صحیح وظایف خود در امر تربیت کودک و نوجوانِ خود، در جهت سلامت و تعالی آنان گام بردارند.

دریافت مشاوره حقوقی

ویژگی های قاضی دادگاه‌ کودکان و نوجوانان

یکی از حقوق کودکان و نوجوانان در فرآیند دادرسی کیفری، بررسی جرم ارتکابیِ آنان بوسیله‌ی قضاتی می‌باشد که علاوه برداشتنِ دانشِ حقوقی، مسلط به علوم و فنون تربیتی، روان شناسی و مشاوره باشد. زیرا هدف در دادرسی اطفال و نوجوانان برخلاف بزرگسالان تنبیه و مجازات نمی‌باشد بلکه هدف فراهم نمودن زمینه‌ی هدایت، پیشرفت، تعلیم، تربیت و تعالی آنان می‌باشد. بدیهی است قاضی که آشناییِ کامل به علوم و فنون تربیتی دارد، بهتر می‌تواند به این اهداف دست یابد.

خوشبختانه قانون گذار ما به این امر توجه خاص نشان داده و ماده‌ی قانونی به این موضوع اختصاص داده و ویژگی های قاضیِ کودکان و نوجوانان را مشخص نموده است که عبارت اند از:  

• قاضی باید حداقل پنج سال سابقه‌ی خدمت قضایی داشته باشد.
• قاضی باید شایستگی لازم را داشته باشد.
• متاهل و ترجیحا” دارای فرزند باشد.
• دوره‌ی آموزشی را نیز باید گذرانده باشد.

نتیجه گیری

در فرآیند دادرسی کیفری ایران براساس سن تفاوت‌هایی پیش‌بینی شده است. مهمترین این تفاوت‌ها  به شرح زیر است:

•  کودک و نوجوان در دادگاه ویژه‌‌ای به نام داداگاه اطفال و نوجوانان مورد محاکمه قرار می‌گیرند؛
•  قاضی ویژه‌ای به جرایم ایشان رسیدگی می‌کند؛
•  دادرسی آن‌ها برخلاف دادرسی بزرگسالان به صورت غیرعلنی انجام می‌پذیرد؛
•  در رسیدگی به جرایم ایشان در هر حال در کنار پرونده کیفری، پرونده شخصیت تشکیل می‌شود این در حالی است که در دادرسی بزرگسالان این پرونده فقط در مورد جرایم خاص و محدودی تشکیل می‌شود.

در پایان می‌توان گفت که تمام کسانی که به نوعی با تدوین و احصای حقوق کودک و در مقام اجرای حقوق کودکان و نوجوانان سروکار دارند، در راستای ایجاد بهترین و مناسب‌ترین وضعیت برای آنان، قبل ازهر اقدامی از خود بپرسند که آنچه انجام می‌دهم، بهترین مصلحت را برای کودکان و نوجوانان در پی دارد یا خیر؟